საფარა

საფარა

საფარის დიდებული მონასტერი მესხეთის მიწაზე მდებარეობს, ახალციხიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 10-12 კილომეტრში. უდაბური, უმცენარო გზის შემდეგ - ფიჭვისა და ფოთლოვანი ტყით გარშემორტყმული, მრავალშენობიანი მონასტერი დიდი ოაზისივით ჩნდება.
ანსამბლი განლაგებულია ტყით დაბურულ ვიწრო ხეობაში. მას უკავია მაღალი მთის შუა ტერასა. ზედა ფერდობი და ტერასაც შედარებით შიშველია, ირგვლივ კი ფოთლოვანი და წიწოვანი ტყეებია. ქვემოთ, ჩრდილო-აღმოსავლეთით კი მიიკლაკნება ურავისწყალი.
საფარის მონასტერი ოდესღაც სამცხის ათაბაგთა სამყოფელი - თავის დროზე ნამდვილ სიმაგრეს წარმოადგენდა. მონასტრის თავზე, დასავლეთით, დღესაც დგას ძველი ციხის ნანგრევები. ციხიდან დიდი გალავანი იწყება: ჩრდილოეთითა და დასავლეთის მხრივ გალავნის ნაშთი ახლაც გარკვევით ჩანს. დასავლეთით, მთაზე, იგი ტყეში იკარგება, ჩრდილოეთით კი ციცაბო კალთას ჩამოყვება და მონასტრის შესასვლელის მარცხნივ კლდოვან ხევში თავქვე ეშვება.
მონასტრის მთავარი შენობა - წმინდა საბას გუმბათოვანი ტაძარია. იგი ყველაზე მეტად გამოიყოფა შენობათა შორის და თავიდანვე იპყრობს ყურადღებას. მაგრამ სანამ წმ. საბას ტაძრამდის მივიდოდეთ, კიდევ რამდენიმე ნაგებობა შეგვხვდება.
შესასვლელთანვე, კლდის პირას, წმ. სტეფანეს სახელობის მცირე სამლოცველოა - ერთნავიანი, უგუმბათო შენობა, რომელსაც კარნიზზე ჩუქურთმა შერჩენია. მის მეზობლად შენობები, XIX საუკუნეში რუსი ბერების მიერ აგებული სენაკებია.
ეკლესიის მიმართულებით მოძრაობის დროს, პირველად, გზის მარჯვნივ, კლდეზე მიბჯენილი, ქვაყორით ნაშენი, კამაროვანი სადგომები გვხედება. ეს, როგორც ჩანს, თავლები იყო. ცოტა იქით, გზაზე საგრძნობლად მაღლა, თლილი ქვით ნაშენი სასახლის ნანგრევია. სასახლე "ზურგით" კლდეებს ებჯინება. მისი სარკმლები კი აღმოსავლეთის მხარესაა მიმართული, ხეობისაკენ.
გზა მარცხნივ უხვევს, ხევის პირს მიჰყვება და მიადგება მონასტრის ცენტრს, სადაც შენობები ძალიან მჭიდროდაა შეჯგუფებული. აქ, მარჯვნივ, 2-3 მეტრის სიმაღლის კლდეზე, სამრეკლოა აღმართული. ჩრდილოეთიდან მას იოანე ნათლისმცემლის სამლოცველო აკრავს. მარცხნივ, სადაც წინ წაჩრილი კლდის კონცხი ფართო ბაქანს ქმნის, წმ. საბას ტაძარი დგას. წმ. საბას მერცხლის ბუდეებივით ეკვრის სხვა მცირე ეკლესიები. სამხრეთით წმ. საბას მიძინების ტაძარი ებჯინება. ეს ყველაზე ძველი შენობაა საფარის. მონასტერში, სიდიდით კი მეორეა. იმ კუთხეში, რომელიც წმ. საბას სამხრეთის კედელსა და მიძინების ტაძრის აღმოსავლეთის კედელს შუა ჩნდება, ერთი სულ მცირე ზომის სამლოცველოა წმ. დიმიტრის სახელობისა. სამხრეთითვე, მიძინების ეკლესიიდან რამდენიმე ნაბიჯზე, წმ. გიორგის პატარა ეკლესიაა. მნახველს ერთბაშად ხვდება თვალში გრძელი წარწერა მისი შესასვლელის თავზე. წმ. საბას დასავლეთის მხრიდან ეკვრის სამლოცველოები, დასასრულ, ჩრდილო-აღმოსავლეთის კუთხესთან, ოთხიოდე მეტრის მანძილზე, იოანე ოქროპირის სამლოცველო დგას, ისიც ციცაბო კლდის პირს. შენობები წმ. საბას და წმ. გიორგის სამხრეთითაცაა, გზის პირსა და მთის ფერდზე. მნახველი აქ ადვილად გამოარჩევს ახალ შენობებს, მაგრამ აქა-იქ ნანგრევებიც ჩანს. აქვეა წყაროებიც.
სამხრეთის მხარეს უკვე ტყეა. ფიჭვი, ნაძვი, ფოთლოვანიც. გზა ამ ტყეში შედის, ბილიკად ქცეული მთას გადაივლის და სხვადასხვა მიმართულებით გრძელდება. აქედან შეიძლება ძველ ქართულ სოფელ ანდრიაწმინდაში გადასვლა, აქედანვე გადადიან ურავლის ხეობის სოფლებშიც.
საფარის მონასტერს ხანგრძლივი ისტორია აქვს. იგი ერთდროულად კი არ შექმნილა, არამედ საუკუნეთა განმავლობაში იზრდებოდა და ფართოვდებოდა.
მონასტრის ყველა შენობას დღემდის თავდაპირველი სახით არ მოუღწევია. ზოგიერთი მათგანი გადააკეთეს ან შეღებეს XIX საუკუნის ბოლოს, როცა საფარაში რუსი ბერები დასახლდნენ.
ჩვენ არ ვიცით, პირველად როდის აშენდა ეკლესია საფარაში. თვით სახელწოდება საფარა კი X-XII საუკუნეებში უკვე არსებობს. იმ ხანებში, სასულიერო მოღვაწეობის ასპარეზზე, საფარასთან დაკავშირებული რამდენიმე პარი ჩანს. მათი სახელები (ვინმე ივანე საფარელისა, ან ქართლის კათალიკოსის გაბრიელ საფარელისა) ისტორიულ წყაროებში იხსენიება.

მიძინების ეკლესია
საფარის დღევანდელ შენობათაგან უძველესი მიძინების ეკლესიაა. მისი დაარსების შესახებ წერილობითი ცნობები არ დარჩენილა. არც თვით შენობას გააჩნია წარწერები, მაგრამ შენობის თავისებურება, მისი ხუროთმოძღვრული ფორმებისა და ჩუქურთმების ხასიათი მოწმობს, რომ ეს ძეგლი X საუკუნეშია აგებული.
ეს ერთნავიანი ეკლესიაა. დარბაზი კამარითაა გადახურული, ხოლო აღმოსავლეთით, ისე, როგორც ყველა სხვა ეკლესიაში, აქაც საკურთხეველია.
მიძინების ეკლესიის შიდა სივრცის განმასხვავებელი თავისებურებაა პატრონიკე, ე. ი. აივნისებრი სადგომი, რომელიც დასავლეთითაა მოწყობილი. პატრონიკე სვეტებზეა დაბჯენილი და დარბაზის მთელი სიგანე უჭირავს. იმავე მხარეს ეკლესიას მინაშენი აქვს კარიბჭესავით, მხოლოდ იგი კედლებითაა დახურული (ჩვეულებრივ კარიბჭეს ღია თაღები აქვს). აქედანაა ეკლესიაში შესასვლელიც. წინათ კარიბჭეს სამხრეთით, სადაც ახლა თაღოვანი სარკმელია, გარედან შესასვლელი ჰქონდა.
ეკლესიას აქვს მეორე კარი, რომელიც მას წმ. საბას ტაძართან აკავშირებს. შესაძლებელია იგი წინათაც, წმ. საბას ტაძრის აშენებამდეც, არსებობდა და გარედან შესასვლელად იყო გათვალისწინებული.
მიძინების ეკლესიაში ყურადღებას იპყრობს მდიდარი ჩუქურთმები. XIX საუკუნის მიწურულში გაკეთებული რემონტის შემდეგ ეკლესიის კედლები (შიგნით) და კამარა შელესილი და შეღებილია. ეს აფუჭებს შთაბეჭდილებას და ჩუქურთმების გარჩევასაც აძნელებს. მაგრამ მაინც კარგად ჩანს სვეტისთავების თავისებური მორთულობა სამხრეთისა და ჩრდილოეთის კედლებზე. მორთულია აგრეთვე ის მსხვილი სვეტებიც, რომელთაც პატრონიკე ეყრდნობა. შეულესავად დარჩენილ ადგილებში (საკურთხეველში და პატრონიკეს ქვეშ) გადარჩენილა ძველი მხატვრობის ნაწილებიც. აქ წმინდანთა ფიგურებია გამოხატული. ეს მხატვრობა თავდაპირველი არაა, იგი XIV საუკუნის პირველ ნახევარს მიეკუთვნება. ამ ხანებში ეკლესია საფუძვლიანად შეაკეთეს და მთლიანად მოხატეს სამცხის ათაბაგის ბექას შვილების ბრძანებით. XIX საუკუნის მკვლევარ-მოგზაურთ ჯერ კიდევ მოუსწრეს ბექას ვაჟების - სარგის სამცხის სპასალარის, ყუარყუარესა და შალვას პორტრეტებს მიძინების ეკლესიის კედლებზე. შემდეგ პორტრეტები, მხატვრობის უდიდეს ნაწილთან ერთად, შელესილობისა და საღებავების სქელმა ფენამ შთანთქა.
მიძინების ეკლესიას სხვა, უფრო ძვირფასი სამკაულიც ჰქონდა. ქვის კანკელი, რომელიც დარბაზს საკურთხევლისაგან აცალკევებდა. ასეთი კანკელები - დაბალი მოაჯირი, ზედ ამართული სვეტებითა და თაღებით - წინათ საქართველოში გავრცელებული იყო. მოაჯირის წინა პირი ჩვეულებრივ ჩუქურთმებით ან რელიეფური ქანდაკებებით იყო შემკული. საფარის კანკელი, რომლის გადარჩენილი ნაწილები ამჟამად თბილისში, ხელოვნების მუზეუმში ინახება, ქართული ხელოვნების უძვირფასესი ძეგლთაგანია. იგი მწვანე ფერის, რბილი ჯიშის, ქვისაგანაა გაკეთებული.
მის მოაჯირზე საღვთო წერილის რამდენიმე სურათია გამოქანდაკებული ("ხარება", "მირქმა", "ელისაბედისა და მარიამის შეხვედრა" და სხვა). რელიეფის შესრულება, ადამიანთა ფიგურები, მათი მოძრაობა და გამომეტყველება, მოწმობს, რომ XI საუკუნის პირველ ნახევარში (კანკელი იმდროინდელია) ქანდაკების ხელოვნებამ, საქართველოში, დიდ განვითარებას მიაღწია.
გარედან მიძინების ეკლესიას მარტივი სახე აქვს. დაკვირვებული თვალი ადვილად გაარჩევს მის კედლებზე ორ განსხვავებულ ფენას. ძირითადი, ადრინდელი ფენა, შეიცავს აღმოსავლეთის ფასადს მთლიანად, სამხრეთის კედლის ქვემო ნახევარსა და მარჯვენა კუთხეს. აქ სუფთად გათლილი რუხი მომწვანო ქვაა გამოყენებული, შიგადაშიგ კი წითელ-სოსან-ყავისფერი ქვებიც ურევია. აღმოსავლეთის კედელზე დარჩენილია ძველი კარნიზი და სარკმლის საინტერესო მორთულობა.
მეორე ფენა, რომელიც მკვეთრად გამოირჩევა ქვის ფერით, XIV საუკუნისაა, ბექას შვილების დროინდელი. მოვარდისფრო ქვა, (დასავლეთის მხარეს კი თითქმის აგურისფერი) ნაკლებ გამძლე ყოფილა, იგი უფრო მეტადაა გამოფიტული, ვიდრე თავდაპირველად გამოყენებული ქვა. მეორე ფენას მიეკუთვნება დასავლეთის სარკმლისა და ეკლესიის შესასვლელის მორთულობა. ჩუქურთმის სახეები და შესრულება წმ. საბას ჩუქურთმებისას ენათესავება.
XIX საუკუნის მიწურულს დასავლეთის მინაშენის კედლები შეათეთრეს, სამხრეთის შესასვლელი ამოქოლეს და შენობას თუნუქის სახურავი გაუკეთეს.


წმ. საბას ტაძარი
საფარის მონასტრის ცხოვრებაში ახალი ეპოქა XIII საუკუნის მიწურულიდან იწყება. ამ დროს საქართველო მძიმე განსაცდელში იყო ჩავარდნილი: XIII საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან იგი მონგოლთა უღელქვეშაა მოქცეული. მისი პოლიტიკური, ნივთიერი და კულტურული სიძლიერე, რომელმაც XII საუკუნეში მწვერვალს მიაღწია, დაქვეითებულია, დარღვეულია მისი შინაგანი სიმტკიცე და მთლიანობა.
სამცხე, საქართველოს ერთი უდიდესი და უმდიდრესი ნაწილთაგანი, ამ დროს უკვე გამოყოფილია საქართველოს სახელმწიფოსაგან. მისი მფლობელნი - ჯაყელები - უშუალოდ მონგოლთა ცენტრალურ ხელისუფლებას ემორჩილებიან, თუმცა მაინც ატარებენ ქართულ საკარისკაცო წოდებებს და არც თავისი ქართველობა აქვთ დავიწყებული. სამცხის მფლობელს საერთოდ ათაბაგი ეწოდებოდა. მაგრამ სარგის ჯაყელი, პირველი დამოუკიდებელი მფლობელი სამცხისა, იმავე დროს მეჭურჭლეთუხუცესიც იყო, ხოლო მის ძეს, სახელგანთქმულ ბექას - მანდატურთუხუცესის წოდება ჰქონდა.
ჯაყელთა სამთავროს ცენტრი, როგორც ცნობილია, ქალაქი ახალციხე იყო, მაგრამ მთავრებს სხვა ადგილებშიც ჰქონდათ სამყოფელი. როგორც ჩანს, სწორედ XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნაზე გადააქციეს ჯაყელებმა საფარა თავის რეზიდენციად და საგვარეულო საძვალედ. ცნობებს ჯაყელთა მშენებლობის შესახებ საფარაში, თვით საფარისავე წარწერები გვაწვდის.
XIII საუკუნის უკანასკნელ წლებში სამცხეს უკვე სარგისი კი აღარ განაგებდა, არამედ მისი ვაჟი ბექა მანდატურთუხუცესი. სარგისი ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო, მაგრამ იგი სიბერისა და ავადმყოფობის გამო ჩამოშორდა სახელმწიფო საქმეებს და ბერად აღიკვეცა საბას სახელით. ბექამ მამისათვის საფარაში დიდი ეკლესია ააშენა. ამ ეკლესიას, რომელშიაც, ალბათ, ჯაყელთა სამარხიც იყო, წმიდა საბას სახელი ეწოდა.
გავრცელებული წესის თანახმად, ეკლესიის მშენებელმა ბექამ ტაძრის შიგნით, სამხრეთის კედელზე, თავის თავი და ჯაყელთა ოჯახის სხვა წევრები დაახატვინა. ეს მხატვრობა (სამხრეთის სარკმლის ქვეშ) დაზიანებულია, მაგრამ მისი ნაწილი სავსებით თავისუფლად გაირჩევა, ნაწილობრივ გადარჩენილა გრძელი წარწერაც.
თვით ჯაყელთა წინ, საგანგებოდ დახატულ ჩარჩოში, მოთავსებულია წმინდა საბა, რომლის სახელზეც ეს ეკლესია იყო აშენებული. ჯაყელები მისკენ არიან მიმართულნი, თითქოს მას ევედრებიან ხელაპყრობით. ყველაზე წინ შავმოსასხამიანი მოხუცი გრძელწვერა სასულიერო პირია. მის თავთან გარკვევით იკითხება. "საბა ათაბაგი"(საფარის ყველა წარწერა ასომთავრულია). ეს თვით სარგის ჯაყელია. მის უკან ბექა მანდატურთუხუცესი დგას. მას, როგორც ეკლესიის მშენებლობის ინიციატორს, ხელში ტაძრის მოდელი უჭირავს. მისი სამოსელი საზეიმოა - წითელი, ოქროს არშიამოვლებული. ბექას უკან მისი ვაჟები სარგის II და ყუარყუარე დგანან.
სარგის II-ის თავის ზემოთ მოთავსებულია დიდი წარწერა. მისი ნახევარი დაზიანებულია, მაგრამ უმნიშვნელოვანესი ცნობები გადარჩენილ ნაწილშია. აქ ბექა მანდატურთუხუცესი ამბობს: "მე აღვაშენე და შევამკე ეკლესიაო". ჩვენ ვიცით საფარის წმ. საბას ტაძრის მშენებელი ხუროთმოძღვრის სახელიც. იგი ფარეზასძე ყოფილა. მისი სახელი მოხსენიბულია წარწერაში - ტაძრის კარიბჭის სარკმელთან. ეს წარწერა ადვილად იკითხება, რადგან კარიბჭესთან გზა მაღლდება და მაყურებლის თვალი თითქმის უსწორდება სარკმელს. "სრულ იქმნა საყდარი ესე საძირკველითვე ყოვლითა ფერითა ხელითა ფარეზასძისათა, შეუნდვნენ ღმერთმან", ნათქვამია წარწერაში. ე. ი. ეს ეკლესია მთლიანად, საძირკველითვე, აშენდა (მისი აგება დასრულდა) ფარეზასძის ხელით. სამწუხაროდ, ჩვენი ძველი ოსტატები იშვიათად აწერდნენ თავის სახელს შენობებზე. ჩვენ სულ რამდენიმე ძველი ქართველი ხუროთმოძღვრის სახელი ვიცით. ცხადია, მით უფრო საყურადღებოა, რომ საფარის კედლებმა შეგვინახა მისი მშენებლის ვინაობა.
წმ. საბას ტაძარს სხვა წარწერებიც აქვს: დასავლეთის კედელზე, მთავარი შესასვლელის თავზე და აგრეთვე განაპირა სარკმლებთან.
ეს წარწერები მოწმობს, რომ ტაძრის მშენებლობაში, ჯაყელებთან ერთად, მათი ქვეშევრდომი ფეოდალებიც მონაწილეობდნენ. ზოგს ფული და მამულები შეუწირავს, ზოგს ხარჯი გაუღია შენობის ცალკეულ ნაწილთა გასაკეთებლად.
შესასვლელის თავზე სამი წარწერაა: ერთ-ერთი მათგანი მოგვითხრობს, რომ ვინმე ოქროპირ გაბეცასძეს შეუწირავს 120 ბოტინატი (ბიზანტიური ფული იყო) შენობის "ზედასაფიქლავად", ე. ი. გადასახურავად (შენობის სახურავი ფიქლისა კეთდებოდა). მეორე წარწერის თანახმად, იოანე ღავასშვილს შეუწირავს წმ. საბასთვის მამული "ციხითა, ეკლესიითა, წყლით, ტყით, ჭალით, ყანით, ვენახით, წისქვილით". ხოლო მესამე წარწერის ამომკვეთს, ვინმე გიორგის, შეუწირავს ეკლესიის კარი. დასავლეთის ფასადის ორი განაპირა სარკმელიც ცალკეულ პირთა ხარჯით გაუკეთებიათ.
სხვადასხვა პირთა მონაწილეობა ტაძრის მშენებლობაში საერთოდ გავრცელებული იყო ჩვენში. ძეგლის მრავალი სხვა წარწერები მოგვითხრობს მამულებისა და განძეულობის შეწირვის ამბავს. სამაგიეროდ, შემწირველი თავის სახელს "უკვდავყოფდა" ტაძრის კედლებზე და მის მოსახსენებლად ეკლესიაში საგანგებო ლოცვასაც აწესებდნენ ხოლმე.
წმ. საბას ტაძარი XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნის ქართული ხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანი ძეგლია. ეს ხანა, თამარისა და გიორგი ლაშას ხანასთან შედარებით, ხუროთმოძღვრული ძეგლებით ღარიბია. ქვეყნის მძიმე ეკონომიური მდგომარეობა აფერხებდა მშენებლობას. ქართლში იმ ეპოქის დიდი ძეგლი მხოლოდ ერთია დარჩენილი - თბილისის მეტეხის ტაძარი, დიმიტრი თავდადებულის მიერ ხელმეორედ აშენებული 1278 - 1289 წლებში. დასავლეთ საქართველოშიც თითო-ოროლა თუ მოიძებნება XIII საუკუნის დასასრულის, ან XIV საუკუნის დიდი ნაგებობა.
მხოლოდ ჯაყელთა სამფლობელოში ახერხებდნენ იმ ხანებში ინტენსიურად მშენებლობას; სამცხის სამთავრო ეკონომიურად შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში იყო, მიუხედავად იმისა, რომ მონგოლებმა ეს კუთხეც არა ერთხელ მოარბიეს. მემატიანე მოგვითხრობს: როცა 1301 წელს ქართლში საშინელი შიმშილობა დადგა, დამშეული ხალხი სწორედ მესხეთში ეძებდა ხსნას, რადგანაც იქ "იპოვებოდა პური სასყიდლად".
სამთავროს მფლობელი ბექა, ენერგიული მმართველი იყო. მისი თანამედროვე მემატიანე აღფრთოვანებით იხსენიებს მას: "ხოლო იყო ბექა ტანითა ახოვან, ფერითა ჰაეროვან, თმითა და თვალითა გრემან და შვენიერ, ბეჭითა და მკერდითა სრულ, ძალითა ომსა შანა მხნედ მბრძოლი, ცხენთა ზედა მხნე და მოისარ ნადირთა ხელოვანი, გონებითა ფრთხილ, მაშენებელი ქვეყანათა ეკლესიათა და მონასტერთა".
საშენებელი კი ბექას თუნდაც იმიტომ ჰქონდა ბევრი, რომ XIII საუკუნის ოთხმოცდაათიან წლებში საშინელმა მიწისძვრამ ერთიანად დააქცია მესხეთის ბევრი შენობა.
წმ. საბას ტაძარი, ზარზმის ტაძართან ერთად, ყველაზე დიდია ბექასდროინდელ ეკლესიათა შორის. იგი ერთი პირველთაგანია საქართველოს იმდროინდელ (XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნის) ძეგლთა შორისაც, როგორც სიდიდით, ისე მხატერულ-ხუროთმოძღვრული ხარისხით.
თავის საერთო სახით, გეგმითა და ხუროთმოძღვრული ფორმით, წმ. საბას ტაძარი უახლოვდება თამარისა და გიორგი ლაშასდროინდელ გუმბათოვან ტაძრებს: ბეთანიას, ქვათახევს, ფიტარეთსა და სხვ., მაგრამ განსხვავებაც თვალსაჩინოა. სხვაგვარია შენობის ცალკეულ ნაწილთა ურთიერთშეფარდება. მაგალითად, გუმბათის ყელი აქ ისეთი მაღალი არაა, როგორც ბეთანიასა და ქვათახევში. რამდენადმე შეცვლილია მორთულობისა და ცალკეულ ნაწილთა დამუშავების წესი. აღმოსავლეთის კედელზე (გარედან) აქ აღარაა სამკუთხა ჩაღრმავებული ნიშები შუა სარკმლის მარცხნივ და მარჯვნივ, რომლებიც XI-XIII საუკუნის თითქმის ყველა გუმბათოვან ტაძარში გვხვდება. ნაკლებია სარკმელთა რაოდენობა, რის გამოც ეკლესიის შიგნით იმდენი სინათლე აღარაა, როგორც უფრო ადრინდელ ეკლესიებში. გუმბათის ყელზე ყველა სარკმელი ნამდვილი არაა. არამედ თითქოს გამოშვებით "ყრუ" ანუ ცრუ სარკმლებია გაკეთებული (ასეთი ხერხი საფარის წმ. საბაში პირველად გვხვდება, ამის შემდეგ კი რამდენიმე ხნით ვრცელდება მთელ საქართველოში). გარედან კედლებზე შედარებით მეტია თავისუფალი, მოურთავი სიბრტყე. ეს განსაკუთრებით იგრძნობა აღმოსავლეთის მხარეს. რომელიც ზედ ციცაბო კლდის პირსაა. ამ მხარეს ადამიანი რიგიანად ვერც კი მიუდგება და მორთულობასაც აქ მნიშვნელობა არ ჰქონდა.
ჩუქურთმას საფარის ტაძარში მაინც დიდი ადგილი უჭირავს. ეს საერთოდ დამახასიათებელია ქართული ხუროთმოძღვრებისათვის X საუკუნის მეორე ნახევრიდან XIV საუკუნის ჩათვლით და ნაწილობრივ უფრო გვიანაც.
წმ. საბას მშენებლებს უჩუქურთმოდ არ დაუტოვებიათ არც ერთი სარკმელი, გარდა აღმოსავლეთის კედლის მარცხენა და გუმბათის ყელის აღმოსავლეთისაკენ მიმართული სარკმლებისა. ყოველ სარკმელს ფართო მოჩუქურთმებული არშია უვლის გარს, ჩრდილოეთით და სამხრეთით სარკმლებს ორ-ორი არშიაც კი აქვს. სარკმლების გარშემო საგანგებოდ მორთული დისკოებია მოთავსებული, ჩრდილოეთის სარკმლის თავზე კი მოჩუქურთმებული ჯვარია "აღმართული". არშია-საპირეები არის შესასვლელთა გარშემოც. მაგრამ ყველაზე მდიდრულად მორთული მაინც დასავლეთის კარიბჭეა. მისი კამარები, საბჯენი თაღები, შესასვლელი თაღები, სვეტის თავები - ქვაზე ამოკვეთილი წნულითაა დაფარული.
წმ. საბას ტაძრის ჩუქურთმები მრავალფეროვანია. აქ რამდენიმე ათეული განსხვავებული სახე შეიძლება დავთვალოთ. მხატვრული ღირსებით ყველაზე უკეთესია დასავლეთის მთავარი სარკმლისა და კარიბჭის კარნიზის ჩუქურთმები. ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის სარკმელთა და გუმბათის ყელის მორთულობა თავისი საერთო სისტემით რამდენადმე განირჩევა დასავლეთისა და სამხრეთის სარკმელთა მორთულობისაგან. აქ ჩუქურთმის შესრულებაც უფრო მშრალია. სახეები უფრო დაწვრილმანებულ-დაქუცმაცებული. ამგვარად, წმ. საბას ტაძრის მორთულობაში სრული მხატვრული მთლიანობა არ არის დაცული. მიუხედავად ამისა, ჩუქურთმების შესრულების ხარისხი უეჭველად მოწმობს, რომ ქართული წნულის შესანიშნავი ხელოვნება, რომელიც ჩვენში საუკუნეთა მანძილზე ვითარდებოდა, იმ დროს ჯერ კიდევ ცოცხალი და მტკიცედ ფესვგადგმული იყო.
ხუროთმოძღვრის დახელოვნებას შენობის საინჟინრო-ტექნიკური მხარეც ამტკიცებს. წმ. საბას ტაძრის აგება განსაკუთრებით ძნელი და საპასუხისმგებლო იყო, რადგან აქ, კედელივით აღმართული კლდის თავზე, არ ჰქონდათ საკმარისი ადგილი დიდი შენობის დასადგმელად. მშენებელი იძულებული გამხდარა კლდეზე დაემყარებინა საბჯენი კედელი და ხელოვნურად შეექმნა საჭირო სიდიდის ბაქანი. საქმეს ისიც ართულებდა, რომ დასავლეთის მხარეს ადგილი შეზღუდულია კლდითა და მთის ფერდით.
ხუროთმოძღვარმა ფარეზასძემ ოსტატურად გადალახა სიძნელენი და ისეთი მტკიცე შენობა ააგო, რომ მის კედლებს დღესაც, თითქმის 700 წლის შემდეგ, არავითარი ზიანი არ ეტყობა. ეს ეკლესია თითქოს ჩაჭედილია ხრამსა და დასავლეთიდან მიბჯენილ კლდეს შორის. კარიბჭის ნაწილს კლდე ფარავს. ადგილმდებარეობის სირთულით აიხსნება ისიც, რომ მიწის დონე ეკლესიის გარშემო ცვალებადია. ჩრდილოეთის ფასადი მიწის დონეზეა, დასავლეთისა თითქოს "ჩაფლულია" მიწაში, სამხრეთისა კი მაღლაა "დაკიდებული". იგი დიდი ლოდებით ნაშენ მაღალ საბჯენ კედელზეა აღმართული (ეკლესიას ამ მხარესაც ჰქონდა შესასვლელი, მაგრამ იგი თავიდანვე გაუუქმებიათ. შიგნით ამ ადგილასაა ჯაყელთა პორტრეტები. პორტრეტებს ადგილი არ ეყო და შესასვლელიც ამოქოლეს).
შიგნით წმ. საბას კედლები გადაურჩა შეღებვასა და შელესვას. მისი ფრესკები, რაც დროთა ვითარებაში არ დაიღუპა, დღესაც კარგად ჩანს, თუმცა უმეტესობა დაზიანებულია.
მხატვრობის სხვა ნაწილები სასულიერო სცენებისა და წმინდანთა გამოსახულებებისადმია მიძღვნილი.
საფარის წმ. საბას ტაძრის ფრესკები XIII-XIV საუკუნეთა ქართული მხატვრობის საუკეთესო ნიმუშთაგანია.
წმ. საბას ტაძრის შიგნით, მიუხედავად იმისა, რომ არსებითად არაფერი გადაუკეთებიათ, მაინც იგრძნობა XIX საუკუნის "შელამაზების" კვალი. რუსი ბერების მიერაა დადგმული იკონოსტასი, XIX საუკუნისაა ავეჯიც. იმდროინდელია გარედან ხის ჩარჩოები, კარიბჭის თაღებში ხის კარნიზები და თუნუქის სახურავი, რომლის ქვეშ ძველი "დაფიქლული" სახურავია.

სამრეკლო
ბექა მანდატურთუხუცესი საფარაში მარტო ერთი ეკლესიის აგებით არ დაკმაყოფილებულა. ამ დროს საქართველოში უკვე გავრცელებული იყო ეკლესიებთან სამრეკლოების შენება. საფარის სამრეკლო ერთ-ერთი უძველესთაგანია საქართველოში. იგი XIII საუკუნის მიწურულში, ან XIV საუკუნის პირველ წლებშია აგებული, XIII საუკუნეზე ადრე კი სამრეკლოები საქართველოში უცნობია.
საფარის სამრეკლო, ისევ, როგორც ეკლესიები, თლილი ქვითაა ნაშენი. მას არავითარი მორთულობა არა აქვს. სამრეკლო, ჩვეულებისამებრ, ორსართულიანია. მეორე სართული, ღია თაღებიანი ფანჩატური, საკუთრივ სამრეკლოა. პირველი სართულზე, კი ლასურისძეთა საგვარეულო სამარხი იყო. ლასურისძენი ჯაყელთა ქვეშევრდომნი იყვნენ. ერთი მათგანი, მსახურთუხუცესი იყო. ბექას, ისე როგორც მეფეებს, თავისი მსახურთუხუცესი. ე. ი. საკუთარ ქონებათა და მეურნეობის მმართველი მინისტრი, ჰყავდა. ბექა მთელი თავისი კარით დამკვიდრდა საფარაში. ლასურიძეებსაც მანვე უბოძა სამრეკლოს პირველი სართული საგვარეულო საკუთრებად. აქ, კედლებზე, ლასურისძეთა ოჯახის წევრების პორტრეტებია დარჩენილი. გარდა ლასურისა, დახატულნი არიან სუმბატი და სასულიერო პარი ნიკოლოზი. ამ ფიგურების თავზე მოთავსებულ წარწერაში ნათქვამია: "...მეუფეო ქრისტე ღმერთო... ადიდე ორთავე სუფევათა შინა პატრონი ჩვენი მანდატურთა უხუცესი ბექაი და ძენი მისნი, რომელმან... გუიბოძა საფლავნი ლასურისძესა ლასურს და ძმათა მისდა საუკუნოდ".


სასახლე
შესაძლებელია ბექასდროინდელი იყოს საფარის სასახლეც, რომლის ნანგრევი მთის კალთაზეა, წმ. საბა ჩრდილო-დასავლეთით. დარჩენილია სასახლის მხოლოდ ერთი სართული: ორი დიდი სწორკუთხა სადგომი ერთიმეორის მიყოლებით. კედლები თლილი ქვისაა, მშვენივრად ნაშენი. გადახურვა აღარ დარჩენილა. სარკმლები ძალიან პატარაა. საფიქრებელია, რომ სასახლეს მეორე სართულიც ჰქონდა საზეიმო დარბაზებითა და ფართო სარკმლებით. პირველ სართულში კი ალბათ დამხმარე სადგომები იყო.
შესასვლელებსა და სარკმლებში ყურადღებას იპყრობს ქვაში საგანგებოდ ამოკვეთილი ბუდეები კარისა და სარკმლის ალათების ჩასასმელად.
ნანგრევთა დღევანდელი მდგომარეობის მიხედვით ძნელი წარმოსადგენია სასახლის თავდაპირველი სახე, მაგრამ ის კი უეჭველია, რომ შენობა დახელოვნებული ოსტატების მიერ არის აგებული.
რაკი საფარაში მთავრის ოჯახი იყო დამკვიდრებული, ეკლესიების, სასახლისა და ციხე-გალავნის გარდა, აქ ბევრი სხვა შენობაც იქნებოდა. ამ შენობებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. არის აქა-იქ გაფანტული ნანგრევები, მაგრამ მათი დანიშნულებისა და თარიღის შესახებ ჩვენ არაფერი ვიცით. დარჩენილია მცირე ეკლესია-სამლოცველოები, რომლებიც წმ. საბას ტაძარზე გვიანა არის აგებული (XIV-XVI საუკუნეებში). ხუროთმოძღვრული თვალსაზრისით მათ დამოუკიდებელი ღირებულება ნაკლებად აქვთ, მაგრამ მათი მნიშვნელობა მაინც დიდია. ციხე, სასახლე და მთავარი ტაძრები გვიხატავენ შუა საუკუნეთა დიდი ქართული მონასტრისა და ფეოდალური რეზიდენციის შესანიშნავ სურათს.

წმ. გიორგის ეკლესიას (მიძინების ტაძრის გვერდით) შერჩენილი აქვს საინტერესო წარწერა შესასვლელის თავზე. იგი მოგვითხრობს. რომ ეს "მცირედი ეგუტერი" (სამლოცველო) აუშენებია საფარის მოძღვარს გრიგოლ ნაფშვენისძეს, საფარაში დამკვიდრებულ ,,წმინდა მამათათვის". აქედან აშკარაა,^რომ საფარაში იმ დროს მონასტერი არსებობდა.
XVI საუკუნე საფარას ისტორიაში უკანასკნელ მიჯნას წარმოადგენს. სამცხის გათურქებასთან ერთად, დაიწყო საფარის თანდათანობით დაცარიელება. ეს პროცესი XVII საუკუნის პირველ ათეულ წლებამდის გრძელდებოდა. ისევე, როგორც მესხეთის სხვა ეკლესია-მონასტრებიდან, საფარიდანაც გახიზნეს ხატები და სხვა განძეულობა.
უმთავრესი ხატი, წმ. საბასი, იმერეთს წაუღიათ და ჩხარის ეკლესიაში დაუსვენებიათ. განძის ნაწილი ქართლშიც მოხვედრილა, სოფელ არადეთში.
მეფე თეიმურაზ I-ის 1630 წლის ერთი სიგელი ადასტურებს, რომ საფარის წინამძღვარი არსენ ავალიშვილი იმ ხანებში გამოუძევებიათ საფარადან. სიგელში ნათქვამია, რომ ,,უღმრთოთა მაჰმადიანთა მიერ მონასტერი ყოვლად დიდებული მოოხრებულიყო, პატიოსანი ხატი წამოსუენებულიყო, მამულნი, სოფელნი, დაბანი წახდომილიყუნეს". ხოლო ვინც გადარჩა მონასტრის ყმათაგან, ისინი "მოვაგროეთ და დავასახლეთ სანახებსა ქართლისასა არადეთისა ბოლოს", სადაც ადრევე გამოხიზნულნი მესხნი ცხოვრობენო, წერს თეიმურაზი.
XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში, ვახუშტის ცნობით, საფარას მონასტერი "შვენივრად დიდშენი, გუმბათიანი, შემკული ყოვლითა საეკლესიოთა და წმინდათა ნაწილებითა", ერთი მღვდლის ამარა დარჩენილა. შესაძლებელია, რომელსამე მცირე სამლოცველოში ზოგჯერ წირავდნენ კიდეც. უეჭველია, რომ იმ ძველი ქართული სოფლების მოსახლეობა, რომელსაც ქრისტიანობა შერჩა, არ დაივიწყებდა საფარას, მაგრამ მონასტერი მაინც უპატრონოდ იყო მიტოვებული. ამას მჭერმეტყველურად მოწმობს მრავალრიცხოვანი მინაწერები, რომლებიც წმ. საბასა და სამრეკლოს შიგნით მხატვრობაზეა ამოჭრილი. ზოგი წარწერა XVIII საუკუნესა და XIX საუკუნის პირველ წლებს მიეკუთვნება.
XIX საუკუნეში საფარის მონასტერი სრულიად მიტოვებული და გავერანებული იყო. თუმცა იგი "საშტატო ეკლესიად" გამოაცხადეს. საფარის გამოცოცხლება მხოლოდ XIX საუკუნის ოთხმოცდაათიანი წლებიდან იწყება. აქ ჯერ რამდენიმე ქართველი ბერი დამკვიდრდა, 1893 წელს კი რუსული მონასტერი დაარსდა. ზემოთაც ითქვა, რომ ბერებმა შეაკეთეს საფარის ეკლესიები, ზოგიერთი კი საყოფაცხოვრებო საჭიროებისათვის გამოიყენეს. გარდა ამისა, აშენდა ახალი შენობებიც, სენაკები ბერებისათვის, რამაც პირველადი სახის დამახინჯება გამოიწვია.
დღეს საფარას სამონასტრო კომპლექსი ქართული კულტურისა და ხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანი ძეგლია.